Tijdens de 17e eeuw overheerste de barok als kunststijl in grote delen van Europa. Kenmerkende begrippen voor de barok zijn overdadigheid en weelderigheid. (Zie H5: De barok) Hoewel Nederlandse kunst uit die tijd qua periodisering tot de barok gerekend mag worden, is de Nederlandse kunst toch heel uniek. De kerk was altijd een belangrijke afnemer geweest voor kunst, maar wanneer in Nederland het protestantisme overheerst valt deze belangrijke opdrachtgever weg. De Nederlandse kunstenaars passen zich aan de situatie aan, en gaan schilderen voor de markt.
De opdrachtgever
De katholieke kerk gebruikt de weelderige kunst van de barok in het licht van de contra-reformatie, maar in de protestantse kerk is soberheid het kernwoord. Als de katholieke kerk als belangrijkste afnemer voor kunst wegvalt, komt de bestaanszekerheid van kunstenaars in het geding. Nieuwe afnemers zijn rijke kooplieden en burgers. De kunstenaars zijn overgeleverd aan de wispelturigheid van de vrije markt, en gingen zich daarom specialiseren. Door zich te specialiseren werd de kans groter dat opdrachtgevers juist naar hén zouden komen wanneer zij een bepaald genre zochten. Ook gingen kunstenaars werken vanuit hun atelier verkopen, in plaats van alleen voor opdrachten te schilderen.
Waar de kerk slechts religieuze werken afnam, kochten rijke kooplieden en burgers ook werken met andere onderwerpen. Bovendien kochten zij vaak werken voor in huis, waardoor het formaat vaak kleiner was dan de werken voor in kerken. Zeker de werken die voor de losse verkoop geschilderd werden, waren behoorlijk klein. Er werden natuurlijk nog wel kunst voor publieke gebouwen gemaakt. Deze werken waren wel van aanzienlijk formaat. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de Nachtwacht van Rembrandt van Rijn, besteld door de Amsterdamse Kloveniers (de schutterijvereniging).
De kunstenaars in de lage landen specialiseerden zich in verschillende genres. Het historiestuk bleef populair, maar ook het landschap, portret, stilleven en genrestuk waren populair.
Het historiestuk
Het historiestuk is gedurende de kunstgeschiedenis lange tijd het populairst geweest. Een historiestuk is een werk waarmee een verhaal verteld wordt, bijvoorbeeld een verhaal uit de Bijbel, een mythe, een veldslag of een andere belangrijke gebeurtenis. Andere onderwerpen werden lange tijd niet waardig genoeg geacht om geschilderd te worden.
De rijke burgers en kooplieden kozen vaak voor een historiestuk voor in hun huis. Dit kon een belangrijke gebeurtenis zijn uit de geschiedenis van de desbetreffende familie. Ook waren mythes erg populair. In deze schilderijen is vaak veel symboliek te zien, waardoor de familie aan eventuele visite kon laten zien hoeveel kennis zij hadden van de mythologie.
Op afbeelding 2 zien we Diana en haar nimfen van Johannes Vermeer. Diana is de godin van de jacht. Ze is te herkennen aan het halve maantje op haar hoofd. De jachthond staat symbool voor trouw en de distel voor eenzaamheid
Het Landschap
Het landschap was lange tijd niet bijzonder genoeg om geschilderd te worden, maar in de 17e eeuw is het Hollandse landschap populair geworden. Vooral de Hollandse luchten zijn enorm intrigerend. Het was niet meer nodig om een Bijbelse voorstelling te verstoppen in het landschap, de schoonheid van het landschap op zichzelf werd nu geapprecieerd.
Rijke kooplieden en burgers kozen voor landschapswerken omdat het een prettige, rustige en serene sfeer in de huiskamer kon brengen. Tevens kon een landschap hen herinneren aan thuis, als de omgeving waar de familie vandaan kwam geschilderd was.
Op afbeelding 3 zien we Molen bij Wijk bij Duurstede van Jacob van Ruisdael. Het overgrote deel van het werk bestaan uit lucht. Het water golft rustig en het riet zwiept heen en weer in de wind. Terwijl de lucht dichttrekt lopen de mensen rechts aan het einde van de middag terug naar het dorp, waarna een typisch Nederlands regenbuitje lijkt te volgen. Het kenmerkende Nederlandse landschap straalt een gevoel van thuis uit, en de rustige, vredige sfeer is een fijne sfeer voor in de huiskamer.
Het portret
Een portret is een schilderij waarbij één of meerdere personen het onderwerp zijn. Hiermee konden rijke kooplieden of burgers laten zien wie zij waren. Zij lieten zich afbeelden op een manier waarop duidelijk was wat zij voor functie of beroep hadden. Ze showden hun rijkdom, maar niet teveel want zij wilden natuurlijk ook protestantse vroomheid uitstralen.
Op afbeelding 4 zien we Nicolaes Ruts, geportretteerd door Rembrandt van Rijn. De familie Ruts was een koopmansfamilie die voornamelijk met Rusland handelde. Waarschijnlijk heeft Nicolaes Ruts voornamelijk in bont gehandeld, want daar is hij rijkelijk in gekleed. Rembrandt kon echt een persoonlijkheid vangen in een schilderij, en het lijkt net alsof Nicolaes Ruts plots naar ons opkijkt van zijn briefje. Het bont lijkt echt zacht bont te zijn, waar je zo met je vinger doorheen kan gaan, en ook het gezicht van Nicolaes Ruts is zeer levendig. Hoewel de oude man ietwat triest kijkt, kijkt hij ook erg betrouwbaar uit zijn ogen. Hier zal de opdrachtgever waarschijnlijk erg tevreden mee geweest zijn.
Het stilleven
Bloemen, een schaal fruit of een eettafel waarbij iedereen plots bij weggelopen lijkt te zijn; het stilleven. Het stilleven is een uitstekende gelegenheid voor de kunstenaar om te laten zien hoe goed hij is in stofuitdrukking; het glanzende glas, het sappige fruit en het kwaliteitslinnen dat je zo lijkt te kunnen oppakken. Toch heeft een stilleven vaak ook een zekere symbolische betekenis.
Het vanitas-stilleven is een stilleven dat de toeschouwer herinnert aan de vergankelijkheid van het wereldse, en het ondeugdelijke van ijdelheid. Kijk bijvoorbeeld naar afbeelding 5, in dit geval zien wij een banket waar al van gegeten is, en dat nu achter is gelaten. De schaal is omgevallen en de citroen die al half geschild is begint nu uit te drogen. Ook het brood, waar al een stuk van afgescheurd is, is nu nog vers maar zal snel droog en oud worden. De oesters, die ook symbool staan voor lust en vrouwelijke seksualiteit, zullen helemaal snel gaan bederven. Zo herinnert het werk je er aan om te genieten van het leven, maar je bewust te blijven van het feit dat het ooit over zal gaan.
Het genrestuk
Genrestuk is misschien een wat onhandige naam voor een specifiek genre, maar hiermee wordt een schilderij bedoeld waarop een alledaags tafereel te zien is. Het genrestuk is echt een genre dat pas ontstond in de 17e eeuw, en bekende naam hierbij is Jan Steen. Hoewel zijn huishoudens vaak vooral erg leuk zijn om naar te kijken, dragen ook deze een bepaalde boodschap mee.
Op afbeelding 6 zien we Een vrolijk huisgezin, een waarschuwing voor onzedelijk gedrag. Op de schoorsteenmantel hangt een briefje met de tekst: ‘zo de ouden zongen, piepen de jongen.’ Terwijl het in de huiskamer een duidelijke chaos is, heft de man des huizes nog eens het glas. Moeder en oma zitten vrolijk te zingen en hebben niet door dat de jonge kinderen op de voorgrond ook aan de wijn gaan. Op een genrestuk is vaak veel te zien, als je iets langer kijkt. Zeker bij Jan Steen is dit de moeite waard, omdat er bij zijn werken allerlei boodschappen te ontdekken zijn.
De Hollandse 17e eeuw
Qua stijlmiddelen passen werken uit de Hollandse 17e eeuw binnen de barok, kijk maar naar het kleurgebruik en het gebruik van claire-obscure. Toch is de Hollandse kunst uniek. Terwijl de Nederlandse economie van de gouden eeuw bloeit, bloeien verschillende genres op en levert het kleine Holland enkele bekende meester-schilders: Rembrandt van Rijn, Frans Hals, Johannes Vermeer, Jacob van Ruisdael en Jan Steen.
———————–
Vind je de kunst van de Hollandse 17e eeuw interessant en wil je graag meer zien? In Rijksmuseum in Amsterdam is veel te vinden, en het Mauritshuis in Den Haag richt zich specifiek op de Nederlandse schilderkunst uit de Gouden Eeuw!
Als je het zo bekijkt... 
Een reactie op “Kunst van de Gouden Eeuw”