Caravaggio: Meester in de schaduw

Johannes Vermeer en Rembrandt van Rijn worden wel meesters van het licht genoemd, vanwege het gebruik van licht in hun schilderijen. Vandaag wil ik wat meer vertellen over Caravaggio, die ik wel meester in de schaduw zou willen noemen. Niet alleen vanwege zijn schilderstijl, maar ook zijn onderwerpen en het leven van deze schilder.

Michelangelo Merisi da Caravaggio werd geboren in 1571, en leefde dus in een tijd waar de grote schilders van de renaissance reeds de lat gelegd hadden. Hij stond dus meteen in de schaduw van schilders als Michelangelo Buonarroti, Leanardo da Vinci, Dontallo en Raphael.

Caravaggio, Judith onthoofd Holofernus, 1598-1599. (Galleria Nazionale d’Arte Antica, Rome)

Caravaggio heeft echter een ongekend talent. Caravaggio zijn figuren zijn puur en sprekend, lijken je soms aan te kijken en bijna uit het doek te komen. Hij maakt hiervoor gebruik van grote licht-donker contrasten, waarmee hij veel invloed heeft gehad op werken van Nederlandse schilders, zoals ook Rembrandt en Rubens. Caravaggio kiest er voor om de wereld te laten zien zoals deze is, dus inclusief echt bloed, verderf en heftige emoties. Op Madonna dei Pellegrini is te zien hoe Caravaggio de pelgrims die Maria gingen bezoeken weergeeft zoals pelgrims zijn. Hij heeft ze niet geïdealiseerd tot perfecte, sterke, schone mensen. Hun kleding is vies en versleten en, zeer schokkend in die tijd, hun voeten zijn smerig. Hiermee raakte hij de arme inwoners van Rome, omdat hij de wereld afbeeldde zoals zij die kenden: het Rome dat in de schaduw stond van alle pracht en praal.

Caravaggio, Madonna dei Pellegrini, 1604-1605 (Cavalletti Chapel, Sant’ Agostino, Rome)

Caravaggio arriveert op 21 jarige leeftijd in Rome, waar hij veel werken zal maken voor kardinaal Francesco Maria Del Monte. Deze kardinaal versiert zijn villa graag met schilderijen van levendige, jonge jongens met volle lippen en krullend haar. Voor hem schildert Caravaggio onder andere Boy bitten by a lizard en The sick Bacchus. Op deze eerste zie je een jonge, flamboyante jongen die ogenschijnlijk geniet van het leven. Hij wordt echter gebeten door een hagedis, die symbool staat voor seksualiteit. Dit schilderij waarschuwt dus voor de gevaren van een onkuis leven. Op The sick Bacchus zien wij de god van de wijn, met een grauwe huid en lippen waaruit de kleur weggetrokken is. Heeft Bacchus soms een kater? Ook dit schilderij waarschuwt voor een al te losbandig leven.

Caravaggio, Boy bitten by a lizard, 1595. (National Gallery, Londen)

Caravaggio, The sick Bacchus, 1593-1594. (Galleria Borghese, Rome)

 Dit is opmerkelijk, want als er iemand een losbandig leven leidde dan was het Caravaggio zelf. Hij was een geprikkelde, agressieve man die in het nachtelijke leven door Rome ging met zijn maten, op iedere hoek onrust stokende. Simon Schama, schrijver van The Power of Art, noemt Caravaggio in zijn boek dan ook een thug (schurk, gangster). Vrienden van Caravaggio vroegen zich af hoe iemand zoals hij, zulke prachtige schilderijen kon maken.

Een werk van Caravaggio dat voor veel opschudding zorgde is The death of the virgin. Hierop heeft Caravaggio de gestorven Maria afgebeeld, met daaromheen rouwende discipelen en vooraan de huilende Maria van Magdalena. De Maria op dit schilderij ziet er uit alsof zij echt gestorven is, met haar grauwe huid en levenloze gezicht. Caravaggio heeft hiervoor waarschijnlijk iets gebruikt dat hij echt gezien heeft, namelijk een gestorven hoer die rond die tijd uit de rivier gehaald was. Dit schilderij was ten eerste schokkend, omdat Caravaggio dus een hoer als model gebruikt zou hebben voor Maria. Bovendien had de opdrachtgever de hemelvaart van Maria gewild, waarbij Maria vredig in slaapt en naar de hemel gaat zonder ooit echt te sterven. Dit werk is dan ook afgewezen door de opdrachtgever. Juist door wat Caravaggio meemaakte en om zich heen zag kon hij dit zo schilderen, en doordat Maria op zijn werk echt geleden heeft is het verdriet bij de discipelen en bij Maria van Magdalena ook realistischer.

Caravaggio, The death of the virgin, 1605-1606. (Musée du Louvre, Paris)

In 1606 vlucht Caravaggio Rome uit, omdat hij iemand schijnt te hebben vermoord. Hij vlucht eerst naar Malta, waar hij hospitaalridder wordt maar uiteindelijk in de gevangenis belandt voor het beledigen van een mede ridder. Als hij ontsnapt vlucht hij naar Sicilië, maar hij wil graag terugkeren naar Rome. Hij vraagt dan pardon aan en schildert David met het hoofd van Goliath.

Op David met het hoofd van Goliath portretteert Caravaggio David niet als een held, die trots het hoofd van Goliath laat zien. Het werk zou best wel eens een dubbel zelfportret kunnen zijn. Het hoofd van Goliath als slechterik, de Caravaggio die hij tijdens zijn leven geworden is. Het hoofd van David als de jonge onschuld die met berouw kijkt naar wat hij geworden is. Dit werk wordt ook wel gezien als een schuldbekentenis van Caravaggio, waarin hij laat zien dat hij beseft wat hij gedaan heeft. Caravaggio denkt niet licht over moord.

Caravaggio, David met het hoofd van Goliath, 1605-1606. (Galleria Borghese, Rome)

Michelangelo Merisi da Caravaggio gebruikt de kracht van schaduwwerking niet alleen om zijn schilderijen sprekend te maken. Hij leefde zelf in de schaduwen van Rome, buiten de spotlights van het luxe leven ging hij met zijn vrienden door de donkere straten. Bovendien ging hij gebukt onder de schaduw van zijn schuldbewustzijn, de moord die hij gepleegd had. Zijn vrienden vroegen zich af hoe zo iemand zulke mooie dingen kon schilderen, ik denk dat dit juist de kracht was van Caravaggio als schilder. Hij gebruikte wat hij zag en meemaakte, en schilderde het echte leven met echt leed en echte gevoelens op zo’n manier dat dit de toeschouwer echt raakt. Caravaggio, meester in de schaduw.